Nacionalni park Đerdap reprezentuje jedinstvo prirodne i kulturne baštine Srbije, jer je iz specifičnih prirodnih odlika ovog područja ishodila i izuzetno vredna kulturna baština. Priobalni pojas Dunava u Đerdapu bio je nastanjen još u neolitu, a o kontinuitetu življenja svedoče otkrivene arheološke vrednosti – od monumentalne kulture neolita, Lepenskog Vira, preko spomenika antičkog i srednjevekovnog perioda, do savremenog doba. Đerdap, Gvozdena vrata hiljadama godina je izazov za putnike, trgovce, ratnike i mirotvorce, To su vrata između dva važna kulturna i ekonomska dela sveta, između Donjeg i Srednjeg Podunavlja. Đerdap je oduvek bio prirodno strateško mesto ogromnog značaja i u ratu i u miru. Zato je duž Đerdapa veliki broj istorijskih spomenika.

Trajanova tabla

Trajanova tabla deo je ansambla rimskih spomenika na rimskom putu kroz Đerdap, koje su bile posvećene završetku radova dva velika graditeljska poduhvata u Đerdapu – Put kroz Đerdap i izgradnju rimskog kanala u blizini današnje Hidroelektrane Đerdap 1. Uklesana je u stenu, pravougaonog je oblika i na njoj je tekst na latinskom posvećen rimskom caru Trajanu.

IMPERATOR CEZAR, BOŽANSKOG NERVE SIN, NERVA, TRAJAN AVGUST GERMANIK, VRHOVNI SVEŠTENIK, ZASTUPNIK NARODA PO ČETVRTI PUT, SAVLADAVŠI PLANINSKO I DUNAVSKO STENjE, SAGRADI OVAJ PUT.

Prvobitno je bila postavljena na 1,5 metar iznad rimskog puta pored Dunava. Na osnovu natpisa pretpostavlja se da je deo đerdapskog puta u Donjoj klisuri izgradio Trajan u okviru priprema za rat protiv Dačana, odnosno da je 100. godine završena ta poslednja, najteža deonica. Izgradnja rimskog puta i velikog broja utvrđenja pokazuje značaj Đerdapa za Rimsku imperiju, sve do konačnog osvajanje Dakije početkom 2. veka. Izgradnja puta, koji se prostirao uz sam Dunav, bila je uslovljena potrebama brže i bezbednije plovidbe.
Natpis na tabli bio je uklesan u šest redova, ali se danas jasno očitavaju samo tri. Od njene bogate reljefne dekoracije očuvan je jedino friz sa predstavom orla, kao i figure krilatih genija. Ispod natpisa je figura koja kleči, verovatno Danubius, a iznad je nadstrešnica sa kasetiranom tavanicom.
Izgradnjom hidroelektrane Đerdap (1963—1972) potopljen je rimski put. Odlučeno je da se Trajanova tabla iseče i postavi na viši nivo, tako da bude vidljiva sa reke.

LEPENSKI VIR

Na dunavskoj terasi u Đerdapu nalazi se Lepenski Vir, jedno od najznačajnijih arheoloških nalazišta Srbije. U arheološkim iskopavanjima šezdesetih godina prošlog veka otkriveni su arheološki nalazi, sakralna arhitektura i monumentalna skulptura iz vremena od 7000. do 6000. godina p.n.e. koji su promenili svetske predstave o počecima civilizacije.
Ispod naselja prvih zemljoradnika i stočara iz razdoblja od 5300. do 4800. godine p.n.e. otkriveno je sedam sukcesivno građenih naselja lovaca, ribolovaca i sakupljača hrane podizanih jedni na drugima.

Pronađeni artefakti u vidu brojnih staništa, grobova koji odslikavaju neobične pogrebne rituale, razni alati i nakit od kamena, rogova i kosti, monumentalne skulpture od kamena peščara, kao i pločice sa urezanim znacima nalik na pismena, ukazivali su da su prvobitne lovačko-sakupljačke zajednice koje su naseljavale terasu pokraj Lepenskog Vira uspostavile složene društvene odnose, osnovale arhitekturu osobenog stila i modelovale monumentalnu skulpturu od ogromnih oblutaka.
Sva staništa naselja, arheološkim istraživanjima otkriveno je 136 objekata, imaju oblik zarubljenog kružnog isečka pod uglom od 60 stepeni. Naselja su bila planski izgrađena, a svojim skladnim oblicima i funkcionalnošću pokazuju razvijen smisao za arhitekturu. Originalna arhitektonska rešenja i monumentalna skulptura izdvajaju kulturu Lepenskog Vira u jednu posebnu i veoma ranu fazu preistorijske kulture Evrope.

Golubačka tvrđava

Golubačka tvrđava se nalazi na desnoj obali Dunava, na samom ulazu u Đerdapsku klisuru. Sagrađen je na kamenitom obronku manjeg brda, ogranku Homoljskih planina i bedemi grada prate konfiguraciju terena. Devet masivnih kula visine do 25 metara međusobno su povezane bedemom i raspoređene tako da brane grad kako sa kopna tako i sa vode. Do grada se stizalo mostom, preko vodenog rova.
Vreme nastanka grada nije ustanovljeno, dok prvi pisani pomen datira iz 1335. Golubac je imao burnu istoriju: bio je u posedu Ugara, potom Turaka sve do 1868. godine.

Sve kule su četvorougaone, sem donžona koji je u donjem delu poligonalan, a u gornjem cilindričan. Zbog svog oblika nazvan je „šešir kula“. Oblik kula ukazuje da je grad zidan u vreme borbi hladnim naoružanjem. Pronalaskom i upotrebom vatrenog oružja kule na zapadnoj strani dobijaju poligonalna ili cilindrična, veoma masivna ojačanja čija je debljina i do 2 m. Unutrašnje kule su zadržale kvadratni oblik. U isto vreme je dozidana i turska kula poligonalnog oblika, sa otvorima i galerijama za topove, koji su postavljeni u dve spratne etaže. Ni danas se ne zna koliko je tačno stara tvrđava i ko je počeo da je zida. Pouzdano se jedino može reći da su prvo utvrđenje u Golupcu kraj Dunava izgradili Rimljani, u I veku nove ere. U tvrđavi je boravio rimski car Dioklecijan oko 299. godine nove ere, grad su kasnije uništili Huni, da bi ga Justinijan ponovo obnovio. U pisanim istorijskim dokumentima, tvrđava se prvi put pominje 1335. godine, a od pisaca ga pominje nešto kasnije i Konstantin Filozof. Posle Kosovskog boja, 1389. godine, Golubački grad je pao u turske ruke, a oko njega su se dugo sporili i ratovali Ugari u Turci. Golubac je oslobođen 1867. godine, među poslednjim gradovima u Srbiji. Austrijski putopisac Franc Kanic zabeležio je 1895. godine da je mesto imalo 293 kuća, 1.533 stanovnika, a pominje se i crkva Svetog Nikole, koja je sagrađena 1843. godine. U arheološkim istraživanjima pronađeno je preko stotinu predmeta od keramike, gvozdenih alatki, sekira, maklja, budaka, reza za zatvranje vrata, koplja koja svedoče o bogatoj prošlosti Golubačke tvrđave.

O postanku imena Golubac, prema jednoj legendi, u glavnoj Šešir kuli, koja dominira gradom, bila je zarobljena vizantijska princeza Jelena, koja je da svoju ssamoću i tugu ublažila, gajila golubove, po čemu je kasnije grad dobio ime. Prema drugoj legendi, u mestu je živela lepa devojka po imenu Golubana. Priča o njnoj lepoti stigle su i do turskog paše. Donosio joj je svilu, bisere, ne bi li udala za njega. Sve darove je devojka Golubana odbijala, pa je paša naredio da se kazni, tako što ju je vezao za stenu koja je bila u Dunavu. Mučili su je i ostavili pticama koje su unakazile njeno telo. Postoje i priče da je grad dobio naziv po izgledu kula na liticama koje deluju kao golubovi na steni. Ima i onih koji tvrde da su se na liticama nastanili divlji golubovi i da je zbog toga grad dobio sadašnji naziv.

Više o prirodnim lepotama Đerdapa na sajtu Ekologija